Dugo je u javnosti prisutno verovanje da su u najranijim ljudskim zajednicama žene uživale jednaka prava kao muškarci – ili čak imale vodeću ulogu – i da su ta društva bila stabilnija, harmoničnija i pravednija. Prema toj slici, tek sa usponom patrijarhata došlo je do nasilja, nejednakosti i potlačenosti žena.
Ova ideja, zasnovana na suprotnosti između matrijarhata i patrijarhata, dobila je na popularnosti u 19. veku kroz teorije inspirisane marksizmom i ranim arheološkim tumačenjima, iako bez čvrstih dokaza. Ipak, duboko se ukorenila u kolektivnoj svesti.
Antropolozi su, međutim, uvek bili oprezniji. Njihova istraživanja pokazivala su veliku raznolikost u odnosima polova u različitim kulturama – i savremenim i istorijskim – sugerišući da možda nikada nije postojao jedinstven model. Problem je bio u tome što su biološki tragovi davnih vremena retko mogli sa sigurnošću da otkriju pol, a kamoli društveni status.
Naučna revolucija: drevna DNK otkriva nove slojeve istorije
Pre oko dve decenije došlo je do prave prekretnice. Razvoj tehnika za izdvajanje i analizu drevne DNK omogućio je da se precizno utvrdi pol davno preminulih pojedinaca, kao i njihova srodnička povezanost. Analiza hemijskog sastava kostiju i zuba – tačnije izotopa elemenata – dodatno je pomogla naučnicima da prate kretanja i ishranu praistorijskih ljudi.
Ono što se iz tih istraživanja polako oblikuje jeste slika sveta u kojem su društva bila izuzetno raznolika – bez jasne tačke preloma sa “matrijarhalnog” na “patrijarhalni” poredak.
Prema tumačenju Fridriha Engelsa, saradnika Karla Marksa, ljudske zajednice su bile egalitarne sve dok se poljoprivreda nije proširila iz oblasti Bliskog istoka pre oko 10.000 godina. Sa prelaskom na sedentarni život i akumulaciju imovine javila se potreba da se bogatstvo brani i nasleđuje. Muškarci su, prema toj teoriji, preuzeli vodeće uloge jer su imali veću ulogu u ratovanju, a nasleđe se vremenom počelo prenositi po muškoj liniji.
Nasuprot tome, litvanska arheološkinja Marija Gimbutas u drugoj polovini 20. veka iznela je tezu da su nekada u Evropi dominirala društva usmerena ka ženskom principu – sve dok ih pre oko 5.000 godina nisu zamenili nomadski ratnici sa stepa, nosioci patrijarhalnih vrednosti.
Moć žene nije isto što i vlast
U kulturama gde se nasleđe prenosilo po ženskoj liniji (matrilinearno) i gde su žene ostajale u zajednici rođenja (matrilokalno), njihova društvena pozicija često je bila snažnija. Međutim, to nije uvek značilo i formalnu moć odlučivanja. U mnogim slučajevima, vlast su ipak zadržavali muškarci – ali braća i ujaci, a ne muževi.
Primera ima širom sveta. U kanjonu Čako (Novi Meksiko), genetička istraživanja iz 2017. godine otkrila su postojanje moćne matrilinearne elite pre više od hiljadu godina. Slična zajednica otkrivena je i u Kini, gde je matrilinearni sistem opstao hiljadama godina pre naše ere. Takva društva postojala su na svim kontinentima još od početaka poljoprivrede.
Kompleksna slika praistorijskih društava
Uprkos napretku genetike, odnosi moći među polovima u praistoriji ostaju enigma. Naučnici sve češće postavljaju pitanje – šta zapravo znači “moć”? Da li je kraljica koja ne vlada formalno, ali utiče na odluke kroz savetovanje i pokroviteljstvo, manje moćna od kralja?
Arheološki nalazi iz bronzanog doba ukazuju na zajedničke vladare – muškarce i žene – dok kasniji zapisi svedoče o ženskim figurama koje su kroz “meku moć” oblikovale politiku i društvo. Kod naroda Mosuo u Kini, žene su i danas glave porodice, upravljaju ekonomijom, iako formalna politika ostaje muški domen.
Čak i među životinjama, društvene dinamike nisu jednostavne. Primatolog Frans de Val u knjizi Different opisuje kako su ženke šimpanzi, poput čuvene Mame, imale ključnu ulogu u formiranju hijerarhije.
Žene – šta zaista određuje njihovu moć?
Iako je Engelsova teorija o vezi bogatstva i patrilinearnih sistema i dalje relevantna, novija istraživanja pokazuju da način života i ekonomska struktura imaju ogroman uticaj. Prelazak sa poljoprivrede na tržišnu ekonomiju, kao na Tibetu, često dovodi do smanjenja matrilinearnih običaja i većeg izjednačavanja polova.
Ratovi i sukobi takođe oblikuju društvene odnose. Prema istraživačima sa Univerziteta Jejl, unutrašnji konflikti favorizuju patrilokalne zajednice, jer one žele da zadrže sinove u blizini.
Sve više dokaza pokazuje da su žene u praistoriji bile lovci, ratnice i šamani. Nisu bile isključene iz ključnih društvenih uloga. Iako su formalne vladarke bile retke, njihovo prisustvo nije bilo izuzetak.
Najnoviji genetički podaci iz Britanije otkrivaju tragove matrilinearnih sistema u gvozdenom dobu, dok arheološki nalazi žena ratnica i rimski zapisi o keltskim poglavicama sugerišu da su žene u keltskim društvima imale i simboličnu i stvarnu moć.
Danas, matrilinearna društva poput Mosuo u Kini ili Hopija u Arizoni sve su ređa, ali njihovo postojanje svedoči o tome da modeli rodne ravnoteže nisu mit, već deo stvarne istorije čovečanstva. Ona nas podsećaju da ni jedno društvo nije nepromenljivo – i da su odnosi moći uvek rezultat izbora, okolnosti i kulture, a ne biološke nužnosti.
Naslovnica
Foto: YouTube printscreen
