Sedamdesetdevetogodišnji britanski istoričar Jan Keršo široj javnosti je najpoznatiji kao biograf Adolfa Hitlera. Njegova čuvena dvotomna biografija najozloglašenijeg političkog lidera modernih vremena je i jedino njegovo delo prevedeno na srpski jezik. Dva toma, dakle, sa karakterističnim vremenskim graničnicima i podnaslovima – „Hibris 1889-1936“ odnosno „Nemezis 1936-1945“ – objavila je 2003. i 2004. izdavačka kuća Utopija.

U Hrvatskoj su, međutim, u poslednje tri-četiri godine objavljena dva njegova novija naslova. Iako primarno fokusiran na istraživanje Hitlerovog života i Drugog svetskog rata, Keršoa je pogrešno doživljavati isključivo kao Hitlerovog biografa. Imajući u vidu važnost Hitlerovog delovanja na istoriju dvadesetog veka, nije čudno da se Keršo, kako je vreme prolazilo, sve više bavio i drugim liderskim i političkim figurama koje su obeležile to vreme.

Dvanaest žigosanih

Krajem septembra ove godine, u knjižarama širom anglosaksonskog sveta na policama se pojavila nova Keršoova knjiga. Na blizu pet stotina stranica velikog formata, u izdanju Pingvina, pod naslovom „Personality and Power“ („Ličnost i moć“) Keršo podastire pred čitaoce dvanaest biografskih eseja o političkim liderima koji su po njemu presudno obeležili evropski dvadeseti vek.

Podnaslov je takođe veoma karakterističan: „Builders and Destroyers of Modern Europe“ („Graditelji i rušitelji moderne Evrope“). Među ovih dvanaest figura je jedanaest muškaraca i tek jedna žena, odnosno trojica Rusa i trojica Nemaca, dvoje Britanaca te po jedan Francuz, Španac, Italijan i – Jugosloven.

Srpsko i englesko izdanje knjige Jana Keršoa

Po redosledu samog Keršoa, ovo je lista: Lenjin, Musolini, Hitler, Staljin, Čerčil, De Gol, Adenauer, Franko, Tito, Margaret Tačer, Gorbačov, Helmut Kol.

Čitalac suočen sa spiskom, hvata samog sebe kako najpre misli koga sve – nema; nema Ataturka, nema nijednog Poljaka, ni Vojtile ni Valense, nema Havela, nema Palmea, nema Hortija ni bilo kojeg Mađara, nema Grka ni Portugalaca. Takođe, u naslovima poglavlja je jasno koga od svojih „junaka“ Keršo vidi kao pozitivca, koga kao negativca, a u kome prepoznaje ponešto i od jednog i od drugog: Adenauer je, primera radi, „graditelj Zapadne Nemačke“, a poglavlje o Tačerovoj zove se „Nacionalna regeneracija“; s druge strane, Musolini je „ikona fašizma“, a Hitler „organizator rata i genocida“, naposletku pak Staljin je „sprovodilac terora nad sopstvenim narodom i heroj Velikog otadžbinskog rata“.

U ovoj podeli, barem prema naslovu poglavlja njemu posvećenom, Tito je nesumnjivo pozitivac, pošto je opisan samo kao „nekrunisani kralj socijalističke Jugoslavije“.

Diplomatski akrobata

Uz sam početak poglavlja o Titu, Keršo beleži, gotovo usput, da je Titova međunarodna reputacija bila nesrazmerna za lidera jedne zemlje lišene „prave vojne i ekonomske moći“. Kao krunu Titove spoljne politike on ističe stvaranje Pokreta nesvrstanih, kao krovne organizacije azijskih, afričkih i južnoameričkih zemalja u tadašnjem bipolarnom svetu, a sve to „pod jugoslovenskim kišobranom“.

Predsednik Tito sa učesnicima Osnivačke konferencije Pokreta nesvrstanih u Beogradu, 1961.

I zaista, u onom famoznom trijumviratu s Naserom i Nehruom, Tito je bio „prvi među jednakima“, mada je vodio neuporedivo manju zemlju od Egipta i Indije. Stoga i Keršo, pišući o Titu, neke svoje dileme formuliše direktno kao pitanja:

„Kako je moguće da je Tito ostvario tako dubinski uticaj i na unutrašnju politiku svoje zemlje i u globalnoj politici? Kakve su to osobine rođenog vođe, i u ratu i u miru, presudno uticale da postane tako istaknuta figura? Koji uslovi su mu omogućili da se dočepa vlasti i konsoliduje je? I naposletku, kako je mogao ostati neprikosnoveni vladar toliko dugo?“

Odgovarajući na ova pitanja, Keršo kreće od Titovog karaktera. Kao njegove nesumnjive osobine navodi ove: inteligencija, samopouzdanje, sklonost akciji i dinamičnost.

Za Titovu diplomatsku aktivnost navodi da je imala epske proporcije i potencira neke konkretne brojke: između 1944. i 1980. Josip Broz je imao 162 službene državničke posete u 92 različite zemlje, a u istom intervalu je u Jugoslaviji bio domaćin za nekoliko stotina stranih delegacija od kojih su ravno stotinu predvodili predsednici vlada, a čak 175 predsednici država.

Tito sa Staljinom, Čerčilom i Kenedijem

Američka pita

Kao što je britanska pomoć imala veliku ulogu u Narodnooslobodilačkoj borbi, za mirnodopsku ekonomsku stabilnost Jugoslavije nakon raskida sa Staljinom važne su bile američke donacije. U samo tri godine, između 1950. i 1953, Amerikanci su u Jugoslaviju „upumpali“ više od 553 miliona dolara, i to „onih para“, kako se to kaže.

Vrlo upućeno i komparativno vešto, Keršo primećuje kako se Tito usuđivao da „nervira“ Zapad, primera radi stavljajući se na stranu Arapa u ratovima protiv Izraela 1967. i 1973. godine. Potencira takođe i privremeno prekidanje diplomatskih odnosa sa SR Nemačkom nakon jugoslovenskog priznanja DDR-a 1957, kao i De Golov gnev na Jugoslaviju zbog podrške oslobodilačkom pokretu u Alžiru.

Istovremeno, Tito je „nervirao“ i SSSR, čak i nakon Hruščovljeve „Kanose“, kada je, recimo, osudio invaziju na Čehoslovačku 1968. Upravo u tom kontekstu valja posmatrati i Niksonovu posetu Jugoslaviji 1970, kao i Titovu uzvratnu posetu Vašingtonu naredne godine.

Tito i Hruščov

Brežnjev tada pokušava da „kontroliše štetu“, pa guta knedlu i dolazi u Beograd krajem te iste 1971. Mada je atmosfera u razgovorima s jugoslovenskim političkim vrhom bila loša, SSSR je Jugoslaviji te godine dao kredit od 540 miliona dolara.

Iako već u poodmaklim godinama, Tita upravo njegov međunarodni ugled čini nedodirljivim i na domaćem terenu. Već se priprema usvajanje Ustava iz 1974, moć se iz saveznih institucija seli ka republičkim centrima, ali prema vani Tito je i dalje nezamenjiv.

Starost i smrt

I u poslednjih desetak godina života, Tito je bio izuzetno aktivan. Tokom sedamdesetih, on i dalje putuje, od Indije preko Sirije do Južne Amerike, a učestvovao je i u radu čuvene helsinške konferencije o sigurnosti i saradnji 1975. godine.

U poslednjim godinama Titovog života, paralelno s poteškoćama koje je izazvala ustavna reforma, pojavljuju se i ekonomske teškoće kao posledica globalne naftne krize. Ekonomski problemi počinju da „hrane“ nacionalizam i separatizam. U Hrvatskoj i Sloveniji počinje da se razvija paradigma „ovde se radi, Beograd se gradi“. Represija raste i u oblasti kulture.

Tito i Nikson u Beloj kući

U drugoj polovini sedamdesetih, u Jugoslaviji je četvorocifren broj političkih zatvorenika. Ipak, sve dok je Tito bio živ, i unutrašnja stabilnost zemlje i njena međunarodna reputacija suštinski su se „držale“.

Skoro do pred sam kraj Tito je stario dostojanstveno. Poslednjih meseci života, međutim, zbog dijabetesa mu je amputirana noga i generalno je bivao sve nemoćniji. Kad je s proleća 1980. umro, bila je to vest koja je potresla svet. Na sahranu su mu došle delegacije iz 128 zemalja sveta.

U kontekstu Gorbačovljevih reformi, piše Keršo, Jugoslavija bez Tita nije imala nikakvih šansi. Kad geopolitički više nije bila potrebna, a ostavši bez kohezionog faktora unutar sebe, Jugoslaviji su dani bili odbrojani.

Nimalo nebitnu rolu u svemu tome imao je još jedan junak ove knjige: tadašnji nemački kancelar Helmut Kol. Bilo kako bilo, Jugoslavija je nadživela Tita jedva jedanaest-dvanaest godina. Imajući, međutim, u vidu da je Tito imao dvadeset i šest kad je prva Jugoslavija uspostavljena, biva jasno da je on kao ličnost bio dugovečniji od Jugoslavije kao države.

Titova sahrana

Iako Keršo u knjizi nigde ne pravi onu paralelu inače dragu britanskim istoričarima i publicistima o Titu kao „poslednjem Habsburgu“, ispostavlja se da je njegova smrti bila zlokobnija za Jugoslaviju, nego što je smrt Franje Josifa bila za Austro-Ugarsku.

Demokrati i diktatori

U pogovoru svoje knjige, Keršo kaže da su neki od njenih junaka demokrati, a neki diktatori. Nije, međutim, nužno da su demokrati pozitivci, a diktatori negativci. Hitler je barem jedanput osvojio vlast na suštinski poštenim izborima, dok se za Tita to baš i ne može reći.

U svakom slučaju, ključni istorijski događaji u Evropi u dvadesetom veku su dva svetska rata. Kad poredi Tita s drugim političarima, Keršo najčešće „poteže“ Lenjina i Staljina kao komuniste, mada tvrdi i da postoji paralela sa Frankom kad je reč o „zavisnosti stabilnosti države od lične političke moći pojedinca“.

„Tito je danas tek daleki ostatak prošlosti, bez stvarnog značaja za svakodnevni život većine ljudi koji političku istoriju posmatraju tek od osnivanja svojih sadašnjih nacionalnih država koje su nekada bile deo Jugoslavije“, kaže Keršo u zaključku. „Ostala je mitska slika Tita kao simbola izgubljenog jedinstva. Samo manjina oseća nostalgiju. To je sve što je ostalo od političkog titana koji je stvarao istoriju, ali čije se nasleđe pokazalo kratkovekim.“

Titov spomenik, rad Antuna Augustinčića, kod Muzeja Jugoslavije

Cela Keršoova knjiga je ponešto i esej o ulozi pojedinca u istoriji, nešto čime su se bavili silni istoričari otkad ta disciplina uopšte postoji; mada ne samo istoričari, nego i pisci, recimo, pa se tako neke od najboljih stranica Tolstojevog „Rata i mira“ bave upravo tom temom.

Mislioci poput Karlajla i Burkharta takođe su imali slične „opsesije“: Keršoova knjiga je knjiga o „istorijskom liderstvu“ u specifičnim istorijskim trenucima. Ona ne donosi neke nove arhivske podatke, ali je izvanredan primer elegantne i ekonomične sinteze. Čak će i oni koji su čitali opširne Titove biografije, uživati u vrlo sažetom prikazu nekih kontroverznih perioda njegovog života, kao, recimo, godina njegovog boravka u Moskvi usred najgorih čistki.

Naposletku, čitanje poglavlja o Titu, kao i čitanje cele knjige, navodi na razmišljanje o kontekstu i uzrocima raspada Jugoslavije. Čak i sama „selekcija“ Tita u ovu knjigu, naročito kad uzmemo u obzir tajming, sugeriše nekakav žal za Jugoslavijom kakvog na Zapadu uglavnom nema. Nekom je očito bilo u interesu da Jugoslavije više ne bude jer su se, je li, geopolitičke okolnosti promenile. Sada, kada se može učiniti da sledi restauracija nekih starih geopolitičkih okolnosti, poneko možda i pomišlja: eh, da nam je opet Jugoslavija. Otud možda i nostalgija za „ličnošću i moći“ Josipa Broza Tita, nekrunisanog kralja druge Jugoslavije.

Odlomak iz knjige „Ličnost i moć – Graditelji i rušitelji moderne Evrope“

Ličnost i moć Josipa Broza Tita

Piše: JAN KERŠO

Prvi put je Tito postao međunarodno poznat tokom Drugog svetskog rata, kao nesalomivi vođa partizana, koji su, što je jedinstven slučaj među pokretima otpora, uz malu spoljnu vojnu pomoć oslobodili svoju zemlju od neprijateljske okupacije. Potom je, zahvaljujući političkom umeću i nemilosrdnosti, trideset pet godina držao čvrstu kontrolu nad uzdama moći u Jugoslaviji i umro je na vlasti 1980. Uspešno je prkosio snažnom Staljinovom pritisku 1948, držeći Jugoslaviju van sovjetskog bloka i omogućivši da bude jedina evropska komunistička država nezavisna od Moskve. Kao rezultat toga Sovjetski Savez je bio sprečen da proširi dominaciju na čitav Balkan.

Suptilnom diplomatijom Tito je obezbedio međunarodnu važnost Jugoslavije kao stožera između Istoka i Zapada u Hladnom ratu, kadar da iskoristi i izigra sukobljene interese Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Američkih Država. Bio je ključan u stvaranju Pokreta nesvrstanih, faktički pod jugoslovenskim vođstvom, kao krovne organizacije za zemlje Azije, Afrike i Južne Amerike koje nisu htele da se priklone nijednoj od supersila.

U inostranstvu, Titov položaj je daleko nadmašio ono što se moglo očekivati od lidera evropske komunističke zemlje kojoj je nedostajala i ekonomska i vojna moć. Kod kuće se samo on pokazao sposobnim da održi nacionalno jedinstvo države unutar koje je snažne centrifugalne tendencije čak i on ponekad jedva držao pod kontrolom.“ (…)

Josip Broz u policijskoj kartoteci 1928.

Preduslovi moći

Rat je omogućio Titovu vlast. Bez rata, invazije, rasparčavanja zemlje, okrutne nemačke i italijanske okupacije, stravičnog ustaškog terora i cepanja pokreta otpora na partizane predvođene komunistima i monarhistički četnički pokret, Tito gotovo sigurno nikada ne bi bio u poziciju da preuzme vlast u Jugoslaviji. Pre 1941. komunisti su bili mali pokret i nedostajala im je šira popularnost. Etničke podele i suparničke nacionalnosti učinile su gotovo nemogućim izgradnju dominantnog jugoslovenskog klasnog identiteta. Potencijal za revolucionarni ustanak, kako je prepoznato i u Moskvi, nije postojao. Bez invazije, jedinstvena komunistička država bi jedva bila zamisliva. Verovatnije je da bi se Jugoslavija – uglavnom skrpljena konstrukcija posle Prvog svetskog rata – u nekom trenutku raspala na nekoliko malih nacionalnih država.

Od onih kojima sam se bavio u ovoj knjizi, Tito je bio jedini vođa koji je došao na vlast kao pobednik i u svetskom ratu i u istovremenom građanskom ratu. Lenjin, Musolini, Hitler (indirektno), Čerčil i De Gol, svi su došli na vlast zahvaljujući, barem delimično, svetskom ratu (De Gol je morao da se bori sa rivalskim Višijevskim režimom). Franko je svoju moć dugovao pobedi u građanskom ratu, ali nije učestvovao u svetskom ratu. Ali samo je Tito došao na vlast nakon što je dobio i građanski rat u okviru svetskog rata – i to ne iz relativno bezbednog štaba daleko od neposredne opasnosti, već na samoj liniji fronta u žestokim borbama. Njegovi partizani morali su da računaju ne samo na moćnu i ubojitu silu nemačkih (i italijanskih) okupatora, već i na varvarska zverstva ustaša i nemilosrdne napade četnika, rojalističke i srpske nacionalističke snage predvođene pukovnikom poražene jugoslovenske vojske Draže Mihailovića. Brutalnost je rađala brutalnost. I partizani su činili svoja zlodela. Tito je lično naredio likvidaciju svih špijuna, petokolonaša i „aktivnih protivnika narodnooslobodilačke borbe“.

Predsednik AVNOJ-a dr Ivan Ribar i ranjeni vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito, tokom bitke na Sutjesci.

Broj partizana na početku građanskog rata u Srbiji bio je samo oko 40.000. Okrutnost, progon, odmazde i zverstva sa kojima su se svakodnevno suočavali, iako su bili zastrašujući, služili su kao podsticaj za regrutovanje fanatične manjine spremne da žrtvuje sve za partizansku stvar: oslobođenje otadžbine od fašista i imperijalista. Već do 1943. Tito je komandovao sa oko 150.000 partizana. Broj se do kraja godine udvostručio pošto su ljudi videli da se rat neumoljivo okreće protiv osvajača. Prilikom oslobođenja Beograda u oktobru 1944. broj partizana se popeo na čak 800.000. Iza ovih brojki sve više je bilo onih, uključujući i članove porodice, koji su, iako nisu bili među samim borcima, saosećali i pružali pomoć i podršku partizanima.

Tito je bio ogorčen na minimalnu podršku Sovjetskog Saveza, kome su i samom trebali svi resursi koje je mogao prikupiti za titanski obračun sa Hitlerovim snagama. Partizani do 1943. godine nisu imali nikakvu opipljivu podršku ni Britanije ili SAD. Čerčilove simpatije su u početku bile sa četnicima, ali je za njega najvažniji bio poraz Nemačke, i postepeno je shvatio da se kladio na pogrešnog konja. Između četnika sa Nemcima i Italijanima i oni su gubili podršku naroda. Iako su Amerikanci i dalje polagali svoje nade u njih zbog njihovog žestokog antikomunizma, Čerčil je sve veće britanske resurse posvetio da pomogne partizanima. Do Teheranske konferencije u novembru 1943. godine, saveznici su bili spremni da priznaju partizane kao jugoslovensku nacionalno-oslobodilačku snagu. Čerčil, britanski vođa aristokratskog porekla, dao je direktan doprinos stvaranju komunističkog vođe Tita. Uz pomoć zaliha britanskog naoružanja, partizani su do 1944. godine vezali petnaest nemačkih divizija na Balkanu.

Tito u Bihaću novembra 1942.

Tito je bio daleko od besprekornog u svom vojnom komandovanju (kao što je kasnije istakao Đilas). Ali imao je dobre podređene komandante. I bio je inspirativan vođa – odlučan, smiren u opasnosti, spreman da podeli nedaće sa svojim ljudima, održavajući disciplinu i odišući snagom volje i uverenjem u pobedu. Okupio je tridesetak ljudi koji su ga pratili u  štabu i s kojima je prešao stotine milja preko jugoslovenske teritorije. Ali on sam je donosio ključne odluke. Kroz njegove ruke prolazile su sve linije kontrole. Njegov autoritet je bio neupitan.

Više od tri godine kao komandant partizana imao je tako izvanrednu sudbinu da to danas izgleda kao izmišljena avanturistička priča iz roto romana. Ali ovo je bilo stvarno. U martu 1943. godine, na primer, vrlo rizičnim manevrom, prebacio je svoju partizansku vojsku, uključujući bolesne i ranjene, preko reke Neretve na sigurno, izbegavajući njeno sigurno uništenje od strane velikih snaga naoružanih četnika. I više od toga: partizani su tada uspeli da preokrenu situaciju, iako su četnici bili brojčano nadmoćniji. Četnici se nikada nisu oporavili, bio je to odlučujući poraz njihovog vođe Mihailovića. U junu, usred intenzivnih borbi, Tito je za dlaku izbegao smrt, ranjen u levu ruku od granate koja je eksplodirala u blizini, i ipak je uspeo da izbegne opkoljavanje u blizini reke Sutjeske. Ubijeno je preko 7.000 partizana, ali je Tito uspeo da pobegne u šume istočne Bosne. U maju 1944. on i njegovi bliski drugovi, zarobljeni u pećini tokom velike nemačke ofanzive, pratili su isušeno korito reke i na kraju uspeli da pobegnu u planine. Takvi podvizi su kasnije iskorišćeni da bi se izgradila moćna slika legendarnog partizanskog komandanta, koja je bila u srži Titovog kulta.

Članak o Titu u ustaškom “Novom listu” 1943. (Arhiv BiH)

Nakon što je Tito u septembru 1944. odleteo u Moskvu, Staljin je pristao da pošalje trupe da pomognu u oslobađanju Jugoslavije. Oko 400.000 vojnika Crvene armije borilo se uz partizane u poslednjem napadu na Beograd, iako je njihovo grabežljivo ponašanje – navodno 1.219 silovanja, 111 ubistava i 1.204 slučaja pljačke – bilo duboko odbojno. Sovjetska vojna pomoć u ovoj fazi bila je daleko od zanemarljive, a partizani su takođe, kao što je pomenuto, do tada imali koristi i od britanskog oružja.

Ipak, tokom najvećeg dela rata, pune tri godine partizani su se efikasno borili sami, u početku bez ikakvih izgleda, prkoseći Nemcima, Italijanima, ustašama i četnicima. Njihova tvrdnja da su oslobodili sopstvenu zemlju bila je u velikoj meri opravdana. Za razliku od bilo gde drugde u Istočnoj Evropi, Crvena armija je ovde igrala samo zakasnelu i pomoćnu ulogu.

Pet dana nakon što su partizani ušli u Beograd, nakon intenzivnih borbi, 20. oktobra 1944, Tito se vratio u prestonicu – sada kao trijumfalni ratni vođa i oslobodilac Jugoslavije, heroj sa neospornim pravom na posleratno rukovođenje zemljom. (…)

Nasleđe

Redak je slučaj državnika koji je tako dugo držao vlast i čija je smrt tako ožaljena širom sveta, da bi se njegovo životno delo potom srušilo u roku od samo jedne decenije. Stoga je teško na bilo koji smislen način govoriti o Titovom trajnom nasleđu. Zapravo, raspad Jugoslavije u strašnom etničkom sukobu 1990-ih godina jasnije pokazuje koliko je monumentalno Titovo dostignuće u izgradnji političkog sistema koji je održavao uprkos njegovim centrifugalnim silama. Trideset pet godina bio je centralna tačka integracije naroda različitog etničkog, jezičkog i verskog porekla i različitih nivoa ekonomskog razvoja. U isto vreme, brzina kolapsa ilustruje inherentne strukturalne nedostatke u  konstrukciji sistema, što je neizbežno proizvodilo tenzije i podele, očigledne već od 1970-ih, koje će na kraju i podeliti zemlju.

Bez Tita, pokušaj složenog balansiranja koji je podrazumevao Ustav iz 1974. nije uspeo. Vojska je sve više ostajala jedina preostala institucija koja je želela da održi federalnu, unitarnu državu. A onda, kasnih 1980-ih, uticaj Gorbačova dramatično je izmenio međunarodnu ravnotežu snaga, što je kao indirektnu posledicu imalo odbacivanje zabrinutosti zbog rastuće pretnje od raspada Jugoslavije. Tito je bio tvorac istorije. Ali bio je nemoćan da spreči da bezlične sile – rastući i na kraju neobuzdani pritisci nacionalizma i separatizma – potkopaju, a zatim i konačno odbace Jugoslaviju koju je on izgradio. Njegov lični uticaj na istorijsku promenu bio je, dakle, značajan – ali prolazan.

Titovo delovanje nije uticalo samo na Jugoslaviju. Njegov prkos Staljinu imao je važne evropske, pa čak i globalne posledice. Njegov angažman sa zemljama u razvoju bio je takođe od svetskog značaja. Gotovo četiri decenije Tito je nesumnjivo sam donosio ključne odluke koje su krojile sudbinu njegove zemlje. Igrao je jedinstvenu ličnu ulogu. Niko drugi to nije mogao da oponaša. Bio je neophodan za izgradnju i održavanje socijalističke države u posleratnoj Jugoslaviji, kao što je bio i ranije za trijumf partizana. Njegova ličnost i dostignuća doneli su mu lojalnost i jedinstvenu podršku potencijalno razdvojenog vođstva. Tito je, u smislu Maksa Vebera, bio „harizmatični vođa“, iza kojeg je stajala „harizmatična zajednica“. To je bila srž onoga što su beskrajni proizvodi državne propagandne mašinerije pretvorili u puni „Titov kult“ – osnovu njegovog narodnog legitimiteta i čineći njegovu poziciju moći neupitnom.

Tito, Zdravko Čolić i Lokice 1979.

Oreol Titove harizme trajao je do njegove smrti. Ubrzo nakon nje, međutim, počeo je da bledi. Njegove godine na vlasti počele su da se preispituju i sagledavaju u drugačijem svetlu. Njegov privatni život, žudnja za luksuzom, sujeta i žudnja za moći bili su u oštroj suprotnosti sa socijalističkim idealima koje je propovedao. Posledično, i socijalizam kao politički sistem i nacionalno jedinstvo jugoslovenske multietničke države bili su sve više diskreditovani. Čak je i njegov ratni dosije doveden u pitanje jer je stvorena složenija slika borbe protiv fašizma – ona koja je delimično rehabilitovala četnike i otkrila razmere partizanskih zločina.

Pretvaranje Tita od nacionalnog idola u ličnost žestokih političkih i istorijskih osporavanja bio je deo početka tragičnog raspada Jugoslavije. Nešto više od decenije nakon njegove smrti, ulice i trgovi u Hrvatskoj nazvani u njegovu čast dobijaju nova imena, srušeni si partizanski spomenici. U postkomunističkoj, etnički podeljenoj bivšoj Jugoslaviji, rascepkani kulturni identitet nije ostavljao prostora za poštovanje komunističkog diktatora koji je silom lične vlasti i nemilosrdnom represijom insistirao na jedinstvu socijalističke države i gnušao se nacionalističkih neprijateljstava koja su pretila da je unište.

Tito je izbegavao da pripremi naslednika. I zaista, nijedan lider sposoban da održi integritet višenacionalne Jugoslavije nije ga sledio. Umesto toga, „snažni ljudi“ koji su u roku od nekoliko godina gradili svoje baze moći bili su lideri koji su dolivali ulje na vatru etničkih podela: Slobodan Milošević u Srbiji, Franjo Tuđman u Hrvatskoj, Alija Izetbegović u Bosni i Hercegovini i Radovan Karadžić među bosanskim Srbima.

Titov grob u kući cveća

Vlade koje su preuzele vlast u zasebnim državama nekadašnje Jugoslavije učinile su sve što su mogle da diskredituju Tita i okrenu leđa eri koja se vezivala za njegovo ime. Tito je simbolizovao prošlost koju su želeli da izbrišu. Četiri decenije od njegove smrti, Tito je postao centralna ličnost u veoma spornoj istoriji. Samo stariji građani u državama naslednicama Jugoslavije ga se još uvek sećaju kao lidera zemlje. Možda se još uvek sećaju neraskidivo isprepletenih pozitivnih i negativnih karakteristika njegovih dugih godina na vlasti.

Tito je danas tek daleki ostatak prošlosti, bez stvarnog značaja za svakodnevni život većine ljudi, koji političku istoriju vide tek od osnivanja sadašnjih nacionalnih država koje su nekada bile deo Jugoslavije. Ostaje mitska slika Tita kao simbola izgubljenog jedinstva. Samo manjinu obuzima nostalgija za tim. To je sve što je ostalo od političkog titana koji je stvarao istoriju, ali čije se nasleđe pokazalo kratkovekim.“

Izvor: RTS / Autor: Muharem Bazdulj
Foot: YouTube printscreen / RTS