Danas obeležavamo Dan primirja u Prvom svetskom ratu. U Velikoj Britaniji, Kanadi, Australiji i Francuskoj, 11. novembar je dan sećanja na veterane iz Prvog, ali i Drugog svetskog rata. Srbija ovaj dan praznuje od 2012.
Posle četvorogodišnjeg rata, najvećeg do tada u istoriji, na današnji dan 1918. u 11 sati potpisano je primirje, odnosno kapitulacija Nemačke. Sporazumom iz Kompjenja je dogovoren prekid vatre, povlačenje nemačkih trupa, razmena zarobljenika, kao i sporazum o ratnoj odšteti i uništavanje nemačkih ratnih brodova i podmornica. Rat je formalno okončan Versajskim mirom 28. juna 1919. Veliki rat, kako se prvi globalni oružani sukob zvao do izbijanja Drugog svetskog rata, odneo je milione života, srušio neka carstva, iskovao i neočekivana savezništva od kojih su tek neka izdržala test vremena. Srbija je tokom tog rata prošla možda i najveća stradanja ali i najblistavije trenutke svoje istorije.
Neočekivano savezništvo
Jedno od neočekivanih, u Velikom ratu iskovanih savezništava, bilo je ono između Srbije i Velike Britanije. Najpre, Britanija nije nameravala da ulazi u kontinentalni sukob, ali je u njega uvučena nemačkom invazijom na Belgiju. Uz to, događaji vezani za kraljoubistvo u Beogradu 1903. ostavili su veoma nepovoljan trag na međusobne odnose koji su bili i formalno prekinuti tri godine. Uprkos tome, rat donosi veliki preokret. Otpor Srbije nadmoćnim protivnicima, stradanja stanovništva u epidemijama, i posebno pad Srbije krajem 1915, ostavili su dubok utisak na britansko javno mnjenje i elitu. Pored medicinske pomoći stanovništvu koje je kosila epidemija tifusa, Srpski potporni fond Velike Britanije prikupio je ogromnu finansijsku pomoć koja je dolazila sa svih strana carstva, a organizovao je i prijem srpskih dečaka za nastavak školovanja u Britaniji.
Ferdinand Foš, maršal Francuske, zapovednik savezničkih snaga na Zapadnom frontu i Matijas Ercberger, koji je predvodio nemačku delegaciju, potpisali su tada primirje u železničkom vagonu, u Frankportu kod Kompijenja, Pikardija, Francuska, u 5.45, a ono je stupalo je na snagu u 11.00 časova, 11. novembra 1918. godine.
Prethodno, kapitulacije su potpisale nemačkih saveznice, Bugarska, Turska, Austrougarska. Primirje je potom obnavljano do konačnog zaključenja mirovnog sporazuma u Versaju 28. juna 1919. godine. Tokom Prvog svetskog rata poginulo je više od 17 miliona ljudi, od čega su oko deset miliona bila vojna lica. Srbija je imala, srazmerno veličini zemlje i brojnosti populacije, najviše žrtava.
Srbija izgubila 28 procenata populacije
Prema istom izvoru, ukupni gubici Srbije bili su 1.247.435 ljudi, odnosno 28 procenata populacije iz 1914. godine. Vojnih gubitaka je bilo 402.435, a civilnih 845.000. Prvi svetski rat započeo je napadom Autrougarske na Srbiju, što je šlužbeno objavljeno 28. jula 1914. Kao izgovor za napad na Srbiju službeni Beč je iskoristio pogibiju nadvojvode Franca Ferdinanda, prestolonaslednika Dvojne monarhije, na Vidovdan 1914. u Sarajevu. Atentat u Sarajevu izvršio je Gavrilo Princip, pripadnik pokreta “Mlada Bosna”.
Bila je to revolucionarna grupa opredeljena za oslobođenje i obrazovanje zajedničke države sa Srbijom. Izgovor za napad na Srbiju već izvesno vreme je tražen u vojnim vrhovima Beča i Berlina. Tragedija u Sarajevu je poslužila, kako su bili uvereni, kao opravdanje za rat. Srbiji je potom upućen oštar ultimatum.
Iako je Vlada Kraljevine Srbije pokazala najbolju volju da izađe u susret zahtevima Beča, odgovor službenog Beograda nikoga u Beču nije zapravo zanimao. Bila je to, verovali su, idealna prilika za uništenje Srbije. Dalji tok događaja bio je međutim drugačiji od onog čemu su se u Beču i Berlinu nadali. Ono za šta se verovalo, makar u Beču, a će biti brz lokalni rat, pretvorilo se u veliki ratni sukob niza evropskih zemalja. Nadalje, herojsko držanje Srbije, prethodno teško iscrpljene Balkanskim ratovima 1912/13, a posebno pobede nad Austrougarskom na Ceru, Drini i Kolubari, zaprepastilo je tada svet.
Kraj rata i preraspodela
Rat koji je prerastao u svetski, okončan je primirjem novembra 1918. godine, čemu je presudno doprinela upravo Srbija probojem Solunskog fronta sredinom septembra 1918, što je za posledicu imalo brzu kapitulaciju Bugarske, potom Turske, a zatim i Austrougarske. Slomu Centralnih sila bitno je doprineo ulazak SAD u rat 1917. godine. Kapitulaciji Nemačke 11. novembra 1918. godine prethodila je kapitulacija Bugarska 29. septembra, potom Turske 30. oktobra i Austrougarske 3. novembra.
Mirovnim sporazumima koji su usledili karta Evrope je preoblikovana. Nestala je Austrougarska monarhija, a obrazovane su nevelike nacionalne države Austrija i Mađarska. Habzburzi su oterani u progonstvo, a pokušaji da se vrate na presto Mađarske, narednih godina, su sprečeni. Nemačka, u kojoj je oborena ne samo dinastija Hoencolern nego i brojne lokalne vladarske kuće, je umanjena i izgubila je sve vanevropske posede, kolonije. Osmanska Turska je izgubila sve posede na Bliskom istoku, u Siriji, Transjordaniji, Mesopotamiji, Arabiji. Ubrzo potom Kemal Ataturk oborio je tamošnju monarhiju. U jeku Prvog svetskog rata, revolucijama, februara/marta i oktobra/ novembra 1917. nestalo je i rusko carstvo.
Boljševici su potom poslednjeg monarha Nikolaja II i njegovu porodicu pobili, leta 1918, u Jekaterinburgu. Sovjetska Rusija je iz rata istupila separatnim mirom u Brest Litovsku, marta 1918. kojim je Nemačka dobila ogromne teritorije na istoku, što je postalo bespredmetno porazom u Svetskom ratu.
Nove države
Na ruševinama nestalih imperija oblikovane su nove nacionalne države Čehoslovačka, Poljska, Finska, baltičke države Estonija, Letonija, Litvanija. Francuska je ostvarila glavni nacionalni cilj povratka Alzasa i Lotaringije (Lorene).
Italija, Rumunija, čak Danska su teritorijalno uvećane. Nemačke kolonije na upravu su, kao mandatne teritorije, od strane novoobrazovanog Društva naroda, dobile Britanija (jugozapadna Afrika odnosno Namibija, Tanganjika, manji deo Kameruna i Togoa, posedi na Novoj Gvineji) i Francuska (umanjeni Kamerun i Togo). Japan je dobio neka pacifička ostrva i jednu enklavu u Kini, do tada nemačke posede. Portugalija je dobila izvesna proširenja u Africi.
Prvog decembra 1918. u Beogradu je formirano Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1929. Kraljevina Jugoslavija, čime su proklamovani ratni ciljevi Srbije realizovani. Tada, i dugo potom, smatrano je da je obrazovanjem nove zajedničke države Kraljevine SHS/Jugoslavije, nacionalno oslobođenje Srba, čemu su težile generacije, konačno ostvareno.
Izvor: Euronews
Foto: Youtube printscreen
